Novogodišnji običaji, vera i tradicija kod Srba

Prema verovanjima, u našim krajevima Nova godina počinje da se slavi tek od 9. veka, kada je većina Južnih Slovena primila hrišćanstvo.

Prvi srpski prinčevi koji nose hrišćanska imena (Stefan – najmlađi Mutimirov sin, i Petar – Gojnikov sin) rođeni su između 870. i 874. godine, zbog čega se smatra da su Srbi i njihova vladarska porodica definitivno primili hrišćanstvo između 867. i 874. godine.

Staro slovenska vera

Verovanja starih Slovena su i dan danas, usled malobrojnih materijalnih ostataka i oskudnih pisanih izvora, nedovoljno istražena i rekonstruisana, naročito među Južnim Slovenima, a samim tim i Srbima.

Pitanje ko je bio srpski vrhovni bog ni danas nije rešeno, jer se smatra da bi to mogao biti Dabog, Triglav ili Svetovid.

Pored njih trojice, na srpskom kulturnom području pronađeni su tragovi koji ukazuju i na poštovanje drugih bogova.

Smatra se da su Srbi pravili žrtvenike i kumire (idole) svojih bogova, iako njihovi tragovi do danas nisu pronađeni.

Deo nekadašnje mnogobožačke vere očuvan je sa izmenjenim hrišćanskim tumačenjem u današnjoj narodnoj veri kod Srba.

Veruje se da je jedan od najvećih očuvanih mnogobožačkih običaja je krsna slava, nekada praznik u čast mitskog pretka i umrlih predaka.

Pokrštavanje Srba

Sredinom 9. veka usledio je period snažnog misionarskog delovanja Carigrada i vizantijske crkve na pokrštavanje Slovena u vreme kada je još uvek bila živa stara slovenska vera.

Mnogi srednjovekovni srpski vladari su bili u vazalskom odnosu prema Vizantiji, što je podrazumevalo i prihvatanje hrišćanstva kao službene vere.

Vizantijski car Vasilije I početkom osme decenije 9. veka boravio je u zapadnom delu Balkana, a u njegovoj biografiji je zabeleženo da su tokom njegovog boravka svi Srbi primili hrišćanstvo.

Iako se smatra da su Srbi prihvatili hrišćanstvo između 867. i 874. godine, stara vera se među njima održala do kraja 12. veka, odnosno do doba Stefana Nemanje i njegovog sina Svetog Save.

Krajem 12. veka, pod Stefanom Nemanjom, dolazi do progona staroveraca, bogumila i svih drugih oblika hrišćanstva osim službenog vizantijskog, koji je kasnije među pokrštenim Slovenima odomaćen kao pravoslavlje. Veliki uticaj na pokrštavanje Srba imao je i srpski princ Rastko Nemanjić, najmlađi sin velikog župana Stefana Nemanje, monah Sveti Sava.

Međutim, Srbi su se i nakon toga čvrsto držali svoje stare slovenske religije, a poslednji paganski hram u Srbiji uništio je Car Dušan u 14. veku.

Nova godina u Srbiji

Proslavljanje Nove godine nastalo je od svetkovine rađanja Sunca, a svi običaji imali su za cilj da se „pomogne“ Suncu da nadvlada mrak i hladnoću, da se priroda ponovo probudi. Prskalice palimo umesto novogodišnje vatre, koja je nekad „pomagala“ Suncu da savlada mrak.

Tokom istorije, kako su se menjali religijski sistemi, menjali su se i kalendari, pa i dan kada se dočekuje Nova godina.

U Srbiji je Nova godina stizala na Božić, a ređe na Srpsku novu godinu. Na selu su se do Drugog svetskog rata proslavljali Badnji dan i Božić, potom Mali Božić ili Sveti Vasilije, praznik poznat danas i kao Srpska ili Pravoslavna nova godina.

Običaj darivanja postojao je i još uvek postoji u gotovo svim našim krajevima. Nekada su darovi uglavnom namenjivani deci, jer se u nekim sredinama verovalo se da Sveti Nikola donosi darove, pa darujemo decu slatkišima, orasima, jabukama i igračkama koje ostavljamo ispod jelke, ili onome ko prvi dođe u kuću da čestita Novu godinu.

Tokom novogodišnjih praznika posebno ukrašavamo domove. Običaj da se vrata, prozori, trpeza i nameštaj u domu kite zimzelenim grančicama, lovorom i imelom, služi da nagovesti da će uskoro, posle duge zime, opet sve ozeleneti. Tako se ovo najkritičnije doba godine, kad se čini da je priroda na umoru, pretvara u radost ponovnog rađanja, obnavljanje i pomaganje njene životne snage.

A istorija jelke kao novogodišnjeg i božićnog simbola, prema predanju, vezuje se za Isusa Hrista. Međutim, zeleno drvo kao znak novog vegetacionog doba koje bi trebalo da nastupi, datira iz prehrišćanskog perioda kada su 21. decembra (u zimskoj kratkodnevici) antički narodi zelenim drvetom pomagali bogu Sunca da ponovo ojača.

Kićenje jelke u našim krajevima novijeg je datuma. Dolazi iz severnih krajeva današnje Vojvodine, početkom 20. veka, sa kulturom nemačkog stanovništva. Pretpostavlja se da je ovaj običaj došao u Nemačku u 16. veku iz Indije u kojoj je i ranije bilo poznato kićenje drveta svećama, a koje se tamo zvalo „drvo života“. Malo je poznato da se zeleno drvo – jelka, poistovećuje sa badnjakom.

Uvođenjem u službenu upotrebu gregorijanskog kalendara 1919. godine, prva Jugoslavija je ustanovila i za Srbe 1. januar kao prvi dan Nove godine, otkad se on kod nas praznuje kao državni praznik. Više o tome ovde.

Narodi su menjali veru, ljudi običaje, ali Nova godina je preživela sve i ustoličila se kao globalna proslava svih naroda i nacionalnosti.